Twierdza Wisłoujście – jedyna polska twierdza morska, którą trzeba koniecznie zwiedzić podczas odwiedzin miasta Gdańsk. Położona nad Martwą Wisłą, która 3 kilometry dalej wpływa do Zatoki Gdańskiej Morza Bałtyckiego. Westerplatte jest kilometr bliżej. Kiedyś była nad samym morzem, a tam gdzie dzisiaj jest Westerplatte, była wyspa.
Twierdza położona przy samym ujściu ramienia Wisły do morza od wieków miała strategiczne znaczenie. Choć pierwsze zapiski o fortyfikacyjnym wykorzystaniu tych trenerów pochodzą z połowy XIV wieku, prawdopodobnie już wcześniej były w tych celach wykorzystywane. Twierdza pełniła nie tylko funkcje obronne, chroniąc port gdański, ale też odpowiadała za kontrolę statków kupieckich i przez wieki działała tu latarnia morska.
Za datę budowy przyjmuje się rok 1482 (wieża-latarnia), która ulegała zniszczeniom, a następnie była odbudowywana. Na szczycie znajduje się taras widokowy, a po drodze można obejrzeć ekspozycję pamiątek z wielowiekowej historii twierdzy. Sercem twierdzy jest Fort Carré, który powstał w latach 1586–1608. Jest to murowany fort w kształcie zbliżonym do kwadratu z czterema bastionami (kazamaty) znajdującymi się w narożach. Dwa tuż przy Martwej Wiśle. Charakterystycznym miejscem fortu jest „dziedziniec”. Z jednej strony brama z tunelem prowadząca do twierdzy wraz z zabudowaniami, a z drugiej strony okrągłe ceglane kamieniczki otaczające wieżę, wraz z ceglanym wieńcem (tzw. działobitnia), do której przylegają. Wśród budynków oficerskich jest Dom Komendanta, ów dowódca przyjmowała tutaj ważnych gości jak król Zygmunt III Waza. Udostępniony do zwiedzania, tak samo jak dwie efektowne kazamaty (schrony).
Po kongresie wiedeńskim w 1815 roku Twierdza Wisłoujście straciła rolę obronną i była więzieniem politycznym, później była magazynem sprzętu wojskowego. Fort tak przebudowano, by można było używać broni automatycznej. Na początku XX wieku większość szańców rozebrano wykorzystując materiał na potrzeby rozbudowującego się Gdańska, twierdza służyła do celów mieszkalnych, wykorzystywali ją żeglarze. Podczas II wojny światowej były tu magazyny, koszary i szpital polowy, twierdza została mocno zniszczona, a po wojnie niszczała, częściowo rozkradana. Po 1959 roku, gdy wpisano ją do rejestru zabytków, rozpoczęto prace renowacyjne. Przez wiele lat teren służył za magazyn dużej firmy przetwórstwa owocowo-warzywnego.
Twierdza chroniona była dwoma fosami. Jedna otaczała główną część twierdzy (fort carré), za wyjątkiem strony przylegającej do Martwej Wisły. Za pierwszą fosą był szaniec z bastionami, za którym była fosa (tzw. szaniec wschodni zbudowany w latach 1624-1626). Po drugiej stronie Martwej Wisły, również był szaniec otoczony fosą (na tym terenie być może powstanie park). Zewnętrzne fosy kształtem przypominają gwiazdę.
Kilka informacji praktycznych: Twierdzę można zwiedzać tylko z przewodnikiem (najciekawsze fragmenty), co trwa około 75 minut, a zwiedzanie rozpoczyna się o konkretnych godzinach. Twierdza to część Muzeum Miasta Gdańsk, otwarta pomiędzy majem a wrześniem. Odbywają się tutaj różne imprezy, np. inscenizacje bitwy morskiej, można obiekt nawet wynająć np. na ślub. Spore prace rekonstrukcyjne zakończono w 2018 roku, kiedy to też wpisano ją na listę pomników historii. Jest to też obszar chroniony Natura 2000 ze względu na liczną populację nietoperzy zamieszkujących zakamarki twierdzy. Zwłaszcza szaniec wschodni, po którym warto zrobić spacer i poszukać resztek zabudowań.
Najwygodniej dojechać tutaj samochodem (z centrum miasta 9km), przy twierdzy jest bezpłatny parking, a gdyby nagle okazał się płatny, w pobliżu znajdziemy miejsca, gdzie można zostawić samochód. Niedaleko twierdzy jest przystanek autobusowy, autobusem możemy wyruszyć z przed gdańskiego dworca PKP w kierunku Westerplatte i portu promowego Polskiej Żeglugi Bałtyckiej - Polferries Gdańsk (liczba kursów nie jest duża). Przy fosie otaczającej fort znajduje się także przystanek tramwaju wodnego (ale uwaga: kursuje rzadko, przez fragment roku, a ze względu na niewielkie rozmiary (statek Sonica), gdy brak już miejsc, nikt więcej nie wejdzie na pokład, dopuszczalne są rowery za dodatkową opłatą, ale zmieści ich się tam może pięć). Do 2016 roku od strony Nowego Portu i Letnicy można było dostać się w pobliże promem przez Martwą Wisłę, który zabierał samochody, rowerzystów, pieszych. Przy okazji można było podziwiać twierdzę od strony Wisły, a także udać się na pobliską plażę w Brzeźnie i w Jelitkowie. Po wybudowaniu tunelu pod Martwą Wisłą przeprawę zlikwidowano, niestety tunel uniemożliwia poruszanie się pieszych i rowerzystów, bo nikt o nich nie pomyślał (a raczej nie znajdą się pieniądze, by wybudować tunel pieszo-rowerowy, taki, jakie są w Londynie pod Tamizą). W roku 2020 cena biletu normalnego do Twierdzy Wisłoujście to 15zł. Po zwiedzeniu twierdzy w kilka minut można dojechać do Westerplatte, można też odbyć spacer (3km), ale na części odcinka nie ma chodnika.
Westerplatte – kiedyś wyspa (Zachodnia Wyspa), w latach 1845–47 uformowany półwysep przy ujściu Martwej Wisły do Zatoki Gdańskiej. W latach 1926–1939 eksklawa Rzeczypospolitej Polskiej wewnątrz terytorium Wolnego Miasta Gdańsk, symbol wybuchu II wojny światowej. Każdy Polak wie o heroicznej obronie cypla Westerplatte w dniach 1 – 7 września 1939r., gdzie znajdowała się Tranzytowa Składnica Wojskowa. Była to pierwsza bitwą II wojny światowej. Choć składnica była przygotowana na 6 godzin obrony, wytrzymała 7 dni. Zginęło 15 osób obrońców (najczęściej podawana liczba), reszta trafiła do niewoli. Warto dodać, że teren ten miał znaczenie strategiczne przed 1939 rokiem. Ostrzeliwanie rozpoczął niemiecki pancernik Schleswig-Holstein, z którego wcześniej na ląd zeszła koło Twierdzy Wisłoujście kompania szturmowa marynarki morskiej. Po bitwie utworzono tu podobóz obozu koncentracyjnego.
Najbardziej charakterystycznym miejscem dzisiejszego Westerplatte jest Pomnik Obrońców Wybrzeża z 1966 roku o wysokości 25m, znajdujący się na rozległym kopcu, skąd roztacza się panorama na okolicę. Poniżej na zadrzewionym terenie można znaleźć ruiny koszar i wartowni oraz Cmentarzyk Poległych Obrońców. Westerplatte od 1 września 2003 roku jest pomnikiem historii.
Wzgórze Westerplatte z jednej strony otoczone jest Martwą Wisłą, z drugiej strony terenami wojskowymi z plażą, która jest niedostępna dla nie-wojskowych. Jednak jest od tej strony chodnik i kamienne umocnienia z panoramą na morze. Bliżej parkingu, około kilometr od wzgórza jest niewielka plaża i Port Północny, a przy Wiśle port promowy, skąd odpływają promy do Szwecji (Nynashamn).
Teren od Twierdzy Wisłoujście aż po Morze Bałtyckie jest bardzo atrakcyjny dla turystyki, przede wszystkim ze względu na historyczne zabytki, tereny zielone i bliskość morza oraz Wisły. Niestety mimo upływu lat ciągle jest zaniedbany. Przydałby się spójny plan architektoniczny i przestrzenny dla tych terenów oraz fundusze na zagospodarowanie. Wojsko mogłoby oddać kawałek plaży przy falochronie, a od połowy kwietnia do połowy października przez Martwą Wisłę mogłaby działać przeprawa promowa, na przykład taka jaka działa na Wiśle w Warszawie. Przydałoby się również przeniesienie w inne miejsce działalności przemysłowej pomiędzy twierdzą a pomnikiem na Westerplatte, z bazą promową i portem przeładunkowym wyłącznie.
Na zdjęciach. 1-5 Twierdza Wisłoujście – widać jak przemyślany to obiekt, jak solidnie zabezpieczony przed atakami, a także jego okolice. 6-11 Westerplatte. Na ostatnim zdjęciu (12) fragment regulacji (tylko po polsku) zamieszczonych w autobusie, które trzeba znać by korzystać z komunikacji miejskiej w Gdańsku. Gdyby zorganizować międzynarodowy konkurs na najbardziej skomplikowane korzystanie z komunikacji publicznej – w przedmiocie biletów i ich kasowania oraz regulaminów – Gdańsk prawdopodobnie by wygrał (maksymalne skomplikowanie prostych rzeczy).
